NUỐT NGHẸN

Theo thống kê của Thư viện Y khoa Quốc gia Hoa Kỳ năm 2020, tình trạng nuốt bị nghẹn ảnh hưởng chủ yếu ở người lớn trên 60 tuổi và trẻ em từ 1 – 3 tuổi. Năm 2015, có 5.051 người tử vong do nuốt nghẹn trong đó có 2.848 người trên 74 tuổi, chiếm khoảng 56% ca nuốt nghẹn ở thực quản.

Nuốt nghẹn là nguyên nhân gây tử vong hàng đầu ở trẻ sơ sinh và là nguyên nhân thứ 4 gây tử vong ở mọi lứa tuổi. Ngoài ra, nuốt nghẹn còn là dấu hiệu ung thư thực quản thường gặp nhất. Ung thư thực quản đứng thứ 9 về số ca tử vong do ung thư và thứ 13 về số ca mắc mới (Theo thống kê của GLOBOCAN tại Việt Nam năm 2020).

Chứng nuốt nghẹn có thể xảy ra ở mọi lứa tuổi nhưng phổ biến hơn ở người lớn tuổi và trẻ em. Nguyên nhân gây nuốt nghẹn có thể khác nhau và việc điều trị tùy thuộc vào nguyên nhân. Đa số trường hợp bị nuốt nghẹn ở cổ họng do dị vật làm giảm lượng oxy lên não và các cơ quan quan trọng nên có thể gây nguy hiểm cho tính mạng nếu xử trí không kịp thời.

• Trẻ em thường bị sặc, nghẹn do nuốt dị vật vào miệng như thức ăn, đồng xu hoặc đồ chơi. Ở người lớn, nuốt nghẹn phổ biến do thói quen ăn uống quá nhanh. Dấu hiệu phổ biến nuốt nghẹn do dị vật là tay người bệnh nắm chặt cổ họng, ho liên tục, khó thở. Đây là trường hợp khẩn cấp cần được cấp cứu ngay nếu người bệnh nôn và ho nhưng không thể tống dị vật, thức ăn ra ngoài.

• Triệu chứng nuốt nghẹn có thể là dấu hiệu của các bệnh lý thực quản như rối loạn nhu động thực quản, viêm thực quản, trào ngược dạ dày – thực quản (GERD),… Đặc biệt, nuốt nghẹn còn là dấu hiệu cảnh báo ung thư thực quản. Lúc đầu, người bệnh có cảm giác nuốt bị nghẹn không rõ ràng, vướng sau xương ức khi ăn thức ăn đặc, nếu bệnh tiến triển có thể dẫn đến tình trạng nuốt nước bọt bị nghẹn, nuốt nghẹn ngay cả khi uống nước.

• Nuốt nghẹn do bệnh lý: một số bệnh lý bên trong hoặc bên ngoài thực quản có thể dẫn đến các dấu hiệu nuốt nghẹn.

Những đồ vật thường gặp mà trẻ em hay nuốt phải gây nuốt nghẹn, bao gồm:

Theo thống kê của Trung tâm Quốc gia về Phòng chống và Kiểm soát Dịch bệnh (CDC) năm 2002, khoảng 60% nguy cơ người bị nuốt nghẹn không tử vong là do thực phẩm. Những loại thực phẩm có rủi ro cao gây nuốt nghẹn, bao gồm:

• Xúc xích
• Kẹo cứng, kẹo dẻo
• Quả nho, cherry, cà chua bi
• Cà rốt
• Quả hạch
• Táo
• Đậu phộng
• Bắp rang bơ

• Thói quen ăn uống: như ăn uống vội vàng, nhai không kỹ, nuốt miếng thức ăn to, tính chất thức ăn, đặc biệt các loại thức ăn dai, nhầy, dính, đặc dễ gây nên rối loạn chức năng nuốt. Chức năng phản xạ co bóp nhịp nhàng của thực quản bị rối loạn làm cho nước uống, thức ăn tạm thời dừng chuyển động gây nên nghẹn.
• Yếu tố tâm lý: Nuốt là một quá trình phức tạp liên quan đến sự phối hợp giữa các hoạt động não bộ, dây thần kinh và cơ. Rối loạn não hoặc dây thần kinh có thể làm tê liệt cơ chế này và khiến người bệnh bị nuốt nghẹn ở cổ. Ngoài ra, căng thẳng, lo âu, trầm cảm trong khi ăn cũng dễ dẫn đến rối loạn co bóp thực quản.

• Nuốt phải dị vật: trẻ em bị nuốt nghẹn thường do nhai thức ăn không hoàn toàn, cố gắng ăn những miếng thức ăn lớn hoặc quá nhiều thức ăn cùng một lúc, ăn kẹo cứng. Trẻ nhỏ cũng có nguy cơ đưa các vật nhỏ vào miệng, có thể mắc kẹt trong cổ họng. Trong một đánh giá của Trung tâm Kiểm soát Dịch bệnh về chứng nuốt nghẹn ở trẻ em được điều trị tại khoa cấp cứu, 13% các trường hợp nuốt nghẹn có liên quan đến đồng xu và 19% là do kẹo hoặc kẹo cao su.
• Người lớn tuổi: giảm tiết nước bọt ở người cao tuổi làm giảm khả năng vận chuyển thức ăn trong quá trình nuốt gây nghẹn. Các yếu tố nguy cơ khác bao gồm suy giảm chức năng răng, mắc bệnh sa sút trí tuệ, bệnh Parkinson, nghiện rượu bia,…

Trào ngược dạ dày – thực quản

Trào ngược dạ dày – thực quản (GERD): xảy ra khi cơ vòng thực quản dưới (LES) không đóng hoặc thắt chặt đúng cách. LES thường mở ra trong một khoảng thời gian ngắn khi nuốt. Dịch axit dạ dày trào ngược lên làm bỏng rát và tổn thương niêm mạc ở thực quản, cổ họng, hạ họng và thanh quản gây nuốt nghẹn.

Hẹp thực quản

Hẹp thực quản (esophageal stricture): khiến thức ăn bị cản trở đôi khi bị tắc nghẽn tại thực quản, nguyên nhân đến từ các khối u, mô sẹo hoặc biến chứng do bệnh trào ngược dạ dày – thực quản (GERD) gây ra, có thể gây chít hẹp thực quản.

Khối u thực quản

Khối u thực quản: cảm giác nuốt nghẹn ở cổ cũng có thể là dấu hiệu cảnh báo sự xuất hiện của các khối u trong thực quản. Mức độ nuốt nghẹn tùy thuộc vào kích thước của khối u, khối u thực quản càng lớn thì sự chèn ép càng tăng. Khối u thực quản thường đi kèm với triệu chứng khó thở, ho ra máu, đi cầu phân đen, đau bụng.

Co thắt tâm vị

Co thắt tâm vị: là tình trạng rối loạn chức năng mà thực quản mất khả năng đẩy thức ăn xuống dạ dày (bất thường nhu động thực quản) và cơ thắt thực quản dưới mở ra không hoàn toàn (tăng áp lực cơ vòng dưới) làm ứ đọng thức ăn ở thực quản.

• Các dấu hiệu nuốt nghẹn của Cô Bác xuất hiện từ khi nào? Chúng liên tục hay không thường xuyên?
• Cô Bác có đang gặp khó khăn khi nuốt không? Nuốt nghẹn khi dùng chất lỏng, chất rắn hay cả hai?
• Thức ăn có thường xuyên trào ngược vào khoang mũi không?

• Trong khi ăn có dễ bị sặc, ho, buồn nôn hoặc khó thở không?
• Các bệnh lý tiêu hóa Cô Bác đã từng mắc phải là gì?
• Các bệnh đang điều trị và loại thuốc đang sử dụng bao gồm thực phẩm chức năng.

• Cô Bác có nuốt phải thức ăn hay dị vật gây ra các triệu chứng nuốt nghẹn không?
• Cô Bác đã từng hoặc đang mắc các bệnh liên quan đến rối loạn thần kinh, rối loạn cơ, rối loạn nhu động, tắc nghẽn vật lý hoặc ung thư không?
• Cân nặng của Cô Bác có bị giảm đột ngột không?

• Xét nghiệm máu: bao gồm phân tích tế bào máu ngoại vi, điện giải đồ và xét nghiệm chức năng gan.

• Kiểm tra trở kháng và pH: đo độ pH trong thực quản giúp bác sĩ xác định bệnh trào ngược axit dạ dày – thực quản có ảnh hưởng đến chức năng nuốt không.

• Nội soi tiêu hóa trên (bao gồm nội soi thực quản, nội soi dạ dày): là phương pháp đưa dây soi có gắn camera độ phóng đại trên 500 lần, soi đến cấp độ tế bào kết hợp công nghệ trí tuệ nhân tạo AI để chẩn đoán chính xác và đồng nhất kết quả qua đường miệng. Chẩn đoán các bệnh lý ở ống tiêu hóa trên gây nuốt nghẹn như tắc nghẽn, viêm loét thực quản, trào ngược dạ dày – thực quản, polyp thực quản, ung thư,…

• Nội soi phế quản: là thủ thuật sử dụng một ống nhỏ có cấu tạo mềm, được gắn đèn và camera ở một đầu, đưa vào đường hô hấp của người bệnh (có thể được đưa từ miệng hay từ mũi của bệnh nhân vào đường hô hấp) giúp cho bác sĩ có thể quan sát được cấu trúc bên trong đường hô hấp như khí quản, dây thanh quản, thanh âm, hầu họng hoặc những đường dẫn khí nhỏ hơn. Phương pháp có thể sử dụng để lấy dị vật ra trong quá trình nội soi.

• Nội soi sợi quang đánh giá nuốt (Phương pháp FEES): bác sĩ có thể kiểm tra chức năng nuốt nhờ vào một ống nội soi sáng, mỏng và máy ảnh đặc biệt được đưa qua đường mũi.

Chẩn đoán hình ảnh

• Chụp X-quang ngực – cổ: giúp bác sĩ phát hiện vị trí dị vật đường hô hấp gây nuốt nghẹn. Chụp X-quang với chất cản quang: dung dịch Bari được phủ lên toàn bộ thực quản giúp hình ảnh thực quản hiện rõ trên phim chụp X-quang, dựa vào đó bác sĩ có thể thấy những bất thường bên trong ống thực quản, vị trí tắc, chiều dài đoạn tắc cũng như đánh giá được hoạt động của cơ.
• Chụp cắt lớp vi tính (CT Scan): được đánh giá cao hơn so với chụp X-quang, đặc biệt trong việc chẩn đoán ung thư, chụp CT thực quản có thể phát hiện có khối u, tình trạng di căn và mức độ khối u phát triển như thế nào.

Ngoài ra, chụp MRI cũng có thể được chỉ định để tạo hình chi tiết các cơ quan và mô, giúp bác sĩ có thể đánh giá tổng quan và chính xác hơn.

Đánh giá chức năng

• Kiểm tra cơ thực quản bằng áp kế (Manometry): một ống nhỏ được đưa vào thực quản và nối với một máy ghi áp suất để đo mức độ co thắt cơ của thực quản khi Cô Bác, Anh Chị nuốt.
• Đánh giá chức năng nuốt: Cô Bác, Anh Chị được yêu cầu nuốt các loại thực phẩm có phủ Bari với thành phần khác nhau. Phương pháp này giúp cung cấp hình ảnh thức ăn, chất lỏng di chuyển qua hầu họng xuống thực quản. Hình ảnh sẽ cho bác sĩ thấy các bất thường trong sự phối hợp của cơ miệng và cổ họng khi Cô Bác, Anh Chị nuốt. Bên cạnh đó, bác sĩ cũng có thể xác định xem thức ăn có đi vào khí quản không. Phương pháp này thường được thực hiện chung với nội soi sợi quang qua đường mũi.

• Nong thực quản: đối với bệnh nhân bị co thắt thực quản (achalasia), hẹp thực quản hoặc rối loạn nhu động ruột, bác sĩ sẽ sử dụng một ống nội soi có gắn một quả bóng đặc biệt đưa vào bên trong thực quản, sau đó quả bóng sẽ được bơm phồng giúp nông và mở rộng thực quản. Ngoài ra, bác sĩ cũng có thể đưa một ống mềm hoặc các ống nội soi có đường kính khác nhau giúp kéo dãn chiều rộng của thực quản thay thế cho quả bóng.
• Thuốc điều trị nuốt nghẹn: sử dụng thuốc không kê đơn (OTC) hoặc thuốc kê đơn bao gồm thuốc kháng axit dạ dày, thuốc ức chế axit dạ dày và thuốc ức chế bơm proton (PPI) điều trị nuốt nghẹn do bệnh trào ngược dạ dày – thực quản (GERD). Thuốc giãn cơ trơn được sử dụng trong trường hợp bệnh nhân bị co thắt thực quản. Tất cả các loại thuốc đặc trị không nên tự ý sử dụng mà phải thông qua sự đồng ý của bác sĩ.
• Nuốt nghẹn do ung thư thực quản: sau khi xác định được giai đoạn của ung thư thực quản, các phương pháp điều trị sẽ được bác sĩ chỉ định và đưa ra phác đồ điều trị phù hợp với tình trạng bệnh lý của từng bệnh nhân. Các phương pháp điều trị ung thư thực quản bao gồm phẫu thuật cắt bỏ, hóa trị, xạ trị, điều trị giảm nhẹ hoặc chăm sóc hỗ trợ. Tầm soát ung thư thực quản định kỳ cũng giúp bệnh nhân phát hiện ung thư giai đoạn sớm, giúp ngăn ngừa và điều trị hiệu quả hơn.

Phẫu thuật thực quản được thực hiện khi bác sĩ phát hiện khối u thực quản, u vùng thắt lưng hoặc túi thừa thực quản. Ngoài ra, nếu bệnh nhân không đáp ứng với các phương pháp điều trị khác, phẫu thuật cũng giúp cải thiện tình trạng nuốt khó do hẹp thực quản, tắc nghẽn, liệt dây âm thanh, GERD, achalasia,… Phương pháp phẫu thuật sẽ phụ thuộc vào nguyên nhân gây ra chứng khó nuốt, bao gồm:

• Phẫu thuật Heller thông qua nội soi: được thực hiện để cắt cơ vòng thực quản khi chúng không thể mở đưa thức ăn vào dạ dày ở những người bị chứng đau dạ dày.
• Phẫu thuật nội soi thông qua phúc mạc (POEM): phương pháp được thực hiện bằng cách đưa một ống nội soi qua đường miệng xuống cổ họng, sau đó sẽ tạo một đường rạch ở lớp niêm mạc bên trong ống thực quản, sau đó bác sĩ sẽ cắt cơ ở đầu dưới của cơ thắt thực quản.
• Đặt stent thực quản: một ống kim loại hoặc nhựa sẽ được chèn vào chỗ bị hẹp, tắc nghẽn, khối u hoặc bị viêm loét bên trong thành thực quản. Một số loại stent có thể sử dụng vĩnh viễn như stent dành cho người bệnh ung thư thực quản, ngoài ra cũng có một số loại chỉ sử dụng tạm thời và được loại bỏ sau một thời gian khi bệnh nhân đã có thể nuốt bình thường.
• Đặt ống dẫn thức ăn: đối với các trường hợp khó nuốt nghiêm trọng bệnh nhân cần nhập viện để được theo dõi, đặt ống truyền thức ăn nhằm hạn chế hoạt động nuốt, đảm bảo cung cấp đủ chất dinh dưỡng cho cơ thể, duy trì cân nặng và tránh mất nước.

• Sau khi ăn không được nằm ngay: sau khi ăn người bệnh nên ngồi nghỉ khoảng 30 phút hoặc đi lại nhẹ nhàng không nên nằm ngay.
• Tập trung: hãy luôn tập trung trong khi ăn uống, tránh nói chuyện, đùa giỡn khi đang ăn.
• Thay đổi tư thế ăn: ngồi thẳng lưng, nghiêng đầu về phía trước và nên ngồi thẳng hoặc đứng trong 15 – 20 phút sau khi ăn.
• Tránh cho trẻ nhỏ ăn những thức ăn cứng hoặc nhỏ có khả năng mắc kẹt trong đường thở như các loại hạt, nho, kẹo cứng,…
• Không cho trẻ chơi những vật dễ nuốt nghẹn như pin, cúc áo, đồ chơi nhỏ, viên bi,…
• Thực hiện tầm soát ung thư tiêu hóa, kiểm tra sức khỏe tổng quát định kỳ để phát hiện sớm những bệnh lý bất thường của cơ thể.